تقدم تحزب بر دولت سایه

یکی از مشهورترین نظریهپردازان عدالت در یکی از مباحث خود به جنبههای سیاسی نظریه عدالت ( »اجماع همپوشان« پرداخته و بحث مهمی را تحت عنوان مطرح کرده overlapping consensus) است. اجماع همپوشان مبین آن است که فارغ از دیدگاه فلسفی، ایدئولوژیک و دینی هسته منطقی و عقلانی در خرد جمعی بشر وجود دارد که وی را بهعنوان شهروند آزاد میتواند به نقاطی عقلانی رهنمون کند. منتها این هستة عقلانیِ عرفی را اگر گروههای وابسته به ادیان و ایدئولوژیهای مختلف بتوانند یعنی عرصه ، (که معمولاً میتوانند) در بستر فرهنگی خود دریابند کمکی شایانی به تقویت این عرصه ) میکنند. بهعنوان مثال اصل زرین اخلاقی که اصلی است عقلایی public reasonخرد جمعی ( .این اصل لیبرال و سکولار است و از همین » بر دیگران روا مدار، آنچه را بر خود روا نمیداری « میگوید: رو زبانها، ادیان، مکاتب فلسفی و ایدئولوژیهای مختلف میتوانند با رجوع به منابع خود آن را دریابند، تقویت کنند و در آن سهیم شوند . وای بر کمفروشان. آنان که وقتی برای خود پیمانه میکنند، حق خود را « در قرآن کریم آمده است: بهطور کامل میگیرند .امّا هنگامی که میخواهند برای دیگران پیمانه کنند،کم میگذارند !آیا آنها گمان نمیکنند که برانگیخته میشوند، در روزی بزرگ که مردم در پیشگاه پروردگار جهانیان میایستند؟ » ( مطفّفین، آیات 1 تا 6 ) از این قبیل مثالها در قرآن و کتابهایی همچون انجیل و تلمود و همچنین روایات به دفعات آمده است. همچنین آثار ادبی ما نیز مملو از چنین نصایحی است آنچنان که سعدی میفرماید:
هر بد که به خود نمیپسندی
با کس مکن ای برادر من
گر مادر خویش دوست داری
دشنام مده به مادر من
همانطور که مشاهده میکنیم گویی فطرت آدمی متمایل به این ایده است که به این ترتیب نوعی مدارا بر سر بسیاری از موضوعات میان عقاید مختلفالجهه پیدا میشود که میتوانند بر سر موضوعات مهمی همپوشانی و اجماع داشته باشند. حال به موضوع اصلی یادداشت باز میگردیم. سالها قبل عدهای از استادان دانشگاه در باب وجوه شرعی تحزب پرسشهایی را با مرحوم آیت الله منتظری در میان گذاشتند؟ ایشان پاسخ دادند: از آنجایی که واجب است و در زمان ما امر به معروف و نهی از منکر بهخصوص در قبال دولت و حکام ،مقدمه واجب دیگر جنبه فردی ندارد بلکه مستلزم قدرت جمعی است لذا حزب و تحزب بهعنوان مقدمه واجب، واجب کفایی است و اگر جمعیت یا گروهی دست به این کار زدند و توانستند ادای وظیفه کنند این مسئولیت از سایرین ساقط است. ایشان همچنین کارکردهای دیگری را نیز برای حزب برشمردند که آنها نیز بهعنوان واجب شرعی، وظیفه مسلمین شمرده میشد منجمله آنکه احزاب زمینه تضارب آراء و تعاطی افکار را فراهم میآورند و از این طریق حق بهتر پدیدار میشود و نیز احزاب میتوانند با کنترل کردن دستگاه اداری هم به آنها مشورت دهند و هم از فساد جلوگیری کنند. و نیز به این ترتیب احزاب کادرهایی را پرورش میدهند که به مرور با امور جاری آشنا شده و میتوانند در آینده مصدر امور شوند. آیتالله منتظری همه استدلالهای خود را بر آیات و روایات مبتنی کرده بودند؛ یعنی تلاش داشتند مانند یک فقیه در مصدر فتوا نشسته و با دقت در منابع فقهی نظر خود را استنباط کنند. بنابراین مشاهده میکنیم امری را که در جهان مدرن و عرفی شده، نظامات پارلمانی و ریاستی خودبهخود و بدون ارجاع به دستگاه نظری خاص انجام میدهند، چگونه از سوی یک فقیه از درون متون دینی استخراج میشود و این نمونه دیگری از اجماع همپوشان است که جان رالز به آن معتقد بود.
زمانیکه مجدداً به آراء آیتالله منتظری رجوع کردم احساس کردم که درون احزاب معمولاً کابینههای سایه این وظایف را بر عهده دارند. آنگونه که حزب بخشی را تحت عنوان کابینه سایه متولی دولت کرده تیمی را مکلف به امر نظارت و پایش میکنند که از این ، و با تناظری یکبهیک در مقابل هر دستگاهی طریق هم میتوانند در صورت لزوم برای اصلاح امور آن دستگاه برنامه جایگزین ارائه کنند و هم کاستیهای آن دستگاه را گوشزد کرده و البته از این طریق کادرهایی بسازند که در صورت قدرت گرفتن برای تعیین مسئولان دچار سرگشتگی نشوند. من سابق بر این حتی صحبت از پارلمان سایه نیز کرده بودم؛ به این معنی که احزاب اصلاحطلب میتوانند در مقابل کمیسیونهایی که در اختیار رقبایشان است، کمیسیون سایه تعبیه کنند. همچنین در زمینه شوراها نیز میتوانند شورای سایه تشکیل دهند و حتی دستگاه قضایی سایه (بالاخص در بخشهای سیاسی آن) بهوجود آورند. البته باید یادآور شد که دولت سایه عمدتاً مربوط به نظامهای پارلمانی است. با این حال نظام ایران که گفته میشود نیمه پارلمانی-نیمه ریاستی است نیز میتواند از این ابزار بهرهمند شود منتهی به شرط آنکه در آن احزاب قدرت بگیرند؛ چرا که تشکیل دولت سایه از سوی احزاب ضعیف امری بیمعناست. فیالواقع دفتر سیاسی و همچنین سازمان حزبی اصل هستند و دولت سایه شاخهای از حزب تلقی میشود. حال در شرایط کنونی باید پرسید که آیا جمعی از احزاب اصلاحطلب در کنار هم میتوانند تشکیل دولت سایه بدهند یا خیر؟ چون اگر بنا باشد در انتخابات آتی همچنان ائتلاف آنها پایدار بماند شاید لازم باشد که از امروز برای این قبیل امور کار جمعی انجام بدهند.